1 kwietnia br. ruszył Narodowy Spis Powszechny. Podstawowa sposobem jest spis internetowy. Jeśli ktoś nie dysponuje własnym komputerem lub ma problemy z obsługą komputera, może skorzystać z pomocy w Urzędzie Miejskim w Rzgowie. Wystarczy zadzwonić do ewidencji ludności – nr 42 214-11-30 i umówić się na spotkanie (ze względu na obostrzenia pandemiczne) przy komputerze. Urzędnicy pomogą dokonać samospisu.
Jeśli ktoś myśli, że spisy powszechne są wynalazkiem ostatnich lat, myli się, bo w naszym kraju mają one już kilkuwiekową tradycję. Zainaugurowano je bowiem w końcu XVIII wieku. Trwający obecnie Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkańców 2021 (1 kwietnia – 30 czerwca) to kolejna tego typu akcja mająca olbrzymie znaczenie dla współczesnego i przyszłych pokoleń. Oto trochę historii na ten temat.
Pierwszy spis ludności na ziemiach polskich został przeprowadzony na podstawie konstytucji z 22 czerwca 1789 r., uchwalonej przez Sejm Czteroletni na sesji w dniu 9 marca 1789 r. Inicjatorem spisu i autorem zestawień statystycznych był poseł hrabia Fryderyk Józef Moszyński, który opracował dokumenty: „Lustracja dymów i podanie ludności” – uzasadniający konieczność przeprowadzenia spisu oraz „Okazanie proporcyi między województwami, miast, wsiów, dymów i podatków” – będący prezentacją wyników spisu. Celem tego przedsięwzięcia było ustalenie wielkości podatku przeznaczonego na pokrycie kosztów utrzymania stałej stutysięcznej armii. Warto dodać, że spis dostarczył danych nie tylko o liczbie, ale również o strukturze społeczno-zawodowej ludności, i chociaż nie objął stanów uprzywilejowanych, czyli szlachty i duchowieństwa, stanowi ważne źródło historyczne i statystyczne.
Następne spisy ludności polskiej miały miejsce na terytorium Księstwa Warszawskiego w latach 1808 i 1810. Obserwacji poddano wówczas, stosując odrębne formularze dla miast i wsi, stan ludności i jej strukturę według płci i wieku, wyznanie, sytuację zawodową oraz liczbę domów. Dla celów opracowania wyników badania powołano w 1810 r. w Warszawie Biuro Statystyczne, które stanowiło pierwszą państwową instytucję statystyczną na ziemiach polskich i jedną z pierwszych w Europie.
W latach 1824-1826, na obszarze Królestwa Polskiego, przeprowadzono spis ludności i domów, a jego wyniki zamieszczono w publikacji „Tabella miast, wsi i osad Królestwa Polskiego”. Zawierała ona liczbę ludności i domów dla każdej miejscowości, łącznie z jej położeniem geograficznym oraz przynależnością administracyjną i kościelną.
Kolejne spisy ludności w Królestwie Polskim przeprowadzane były z inicjatywy władz administracyjnych. Nie były to jednak spisy powszechne, różniły się znacznie pod względem organizacyjnym, zakresem tematycznym i metodami opracowania wyników. Spis, któremu można przypisać miano “powszechny” miał miejsce dopiero 9 lutego 1897 r., jednocześnie w Cesarstwie Rosyjskim i Królestwie Polskim, i był to jedyny spis dokonany na tym obszarze aż do 1914 r. – w przeprowadzeniu kolejnego przeszkodziła I wojna światowa. W spisie 1897 r. szczegółowo badano: płeć, wiek, wyznanie, stan cywilny, miejsce urodzenia, skład społeczno-zawodowy ludności i jej wykształcenie. Wyniki opracowano dla powiatów i miast w każdej z dziesięciu guberni Królestwa Polskiego oraz odrębnie dla Warszawy.
W monarchii austro-węgierskiej, w skład której wchodziła Galicja, powszechne spisy ludności przeprowadzono w latach: 1857, 1869, 1880, 1890, 1900 oraz w 1910, w każdym przypadku w dniu 31 grudnia. Spisy ludności w Galicji były spisami imiennymi. Spisywano ludność na stałe zamieszkującą w danej miejscowości oraz obecną w dniu spisu. Formularz spisowy zawierał pytania o nazwisko, płeć, stan cywilny, wiek i miejsce urodzenia, a także wady fizyczne i umysłowe. Ponadto, w pierwszych dwóch badaniach pytano o narodowość. Wyniki spisu ludności Galicji z 1900 r. oprócz zestawień statystycznych, zaprezentowano w formie map językowych i wyznaniowych wykonanych pod kierunkiem prof. dra Józefa Buzka, ówczesnego kierownika Krajowego Biura Statystycznego.
Już w pierwszym roku odzyskania przez Polskę niepodległości, Główny Urząd Statystyczny, powołany reskryptem Rady Regencyjnej z dnia 13 lipca 1918 r., rozpoczął przygotowania do pierwszego powszechnego spisu ludności na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej. Wkrótce opracowano dokument prawny przyjmujący definicje stosowane w spisie, zasady organizacji, obowiązki spisowe, zdefiniowano tajemnicę statystyczną oraz wyznaczono zasady promocji badania. Spis został przeprowadzony 30 września 1921 r. Warto zwrócić uwagę na bogaty zakres tematyczny tego badania. Formularz spisowy zawierał nie tylko pytania odnoszące się do stanu i struktury ludności, ale także charakterystykę gospodarstwa rolnego, spis budynków i opis każdej nieruchomości. Spis 1921 r. był ponadto jedynym spisem powszechnym w historii Polski, w którym badano jednocześnie narodowość i wyznanie, a wyniki opracowano dla każdej miejscowości. W programie spisu znalazło się również unikalne badanie zjawiska sieroctwa.
Kolejny spis powszechny przeprowadzono w 1931 r. Organizacja badania, zasady prawne, obowiązki i zadania służb spisowych były kontynuacją rozwiązań z 1921 r. Ten sam pozostał również zakres tematyczny. Nowością natomiast było objęcie opieką prawną komisarzy spisowych oraz szeroka popularyzacja spisu.
Po zakończeniu działań II wojny światowej polskie służby statystyczne natychmiast przystąpiły do prac nad powszechnym sumarycznym spisem ludności cywilnej. Spis zrealizowano 14 lutego 1946 r. Z natury rzeczy zakres tematyczny tego badania był skromny: zebrano informacje na arkuszach zbiorczych dla miast, gromad wiejskich, gmin oraz zestawienia dla obwodów spisowych.
Pierwszy po II wojnie światowej spis powszechny przeprowadzono w grudniu 1950 r., a ze względu na obszerny zakres, kompleksowość i rangę społeczną, badanie to otrzymało miano Narodowego Spisu Powszechnego. Podstawowym celem spisu był opis zmian w liczbie i rozmieszczeniu ludności w związku ze stratami wojennymi, zmianą granic, a także licznymi ruchami przesiedleńczymi.
Spis przeprowadzony w 1950 r. zapoczątkował regularne obserwacje stanu i struktury ludności Polski w cyklach dziesięcioletnich. Tak więc następny spis powszechny został przeprowadzony w grudniu 1960 r. i obejmował swoim zasięgiem stan i strukturę społeczno-zawodową ludności, zamieszkane budynki i mieszkania oraz gospodarstwa rolne. Kolejny spis został przeprowadzony w grudniu 1970 r. i w porównaniu z poprzednimi edycjami wyróżniał się znacznie obszerniejszą tematyką oraz bogatszym zakresem opracowania wyników. Z tego względu został przeprowadzony w dwóch terminach: spis budynków gospodarczych w indywidualnych gospodarstwach rolnych przeprowadzono łącznie z corocznym spisem rolniczym w czerwcu, a spis ludności, mieszkań i budynków mieszkalnych oraz indywidualnych gospodarstw rolnych – w grudniu 1970 r. Następny spis powszechny w Polsce miał miejsce w grudniu 1978 r. Nowym elementem tego badania było wprowadzenie formularza do reprezentacyjnego badania ruchu migracyjnego. W następnym spisie – 1988 – prowadzonym w trudnych warunkach i przy ograniczonych nakładach, uwzględniono szeroki zakres informacji, a formularz miał format i kształt przystosowany do ówczesnych możliwości informatycznych. Kolejny spis, przeprowadzony w 2002 r., był badaniem szczególnym, pierwszym po głębokich zmianach społeczno-ustrojowych w Polsce, jakie miały miejsce w latach dziewięćdziesiątych. Sytuacja wymagała objęcia obserwacją nowych zjawisk, jak bezrobocie, bezdomność, imigracja cudzoziemców do Polski, nasilenie się krótkookresowych migracji zagranicznych Polaków oraz nowe formy własności mieszkań.
Ostatnim zrealizowanym spisem – jak pisze Anna Jaescke z Łódzkiego Ośrodka Badań Regionalnych, Urzędu Statystycznego w Łodzi – był Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 przeprowadzony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w dniach od 1 kwietnia do 30 czerwca 2011 r., według stanu na koniec marca. Spis ten miał wyjątkowy charakter ze względu na fakt, że był pierwszym dokonanym od momentu przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, co wpłynęło na zakres tematyczny oraz system przyjętych pojęć i definicji. NSP 2011 objął osoby stale zamieszkałe i czasowo przebywające w mieszkaniach, budynkach i pomieszczeniach niebędących mieszkaniami, osoby niemające miejsca zamieszkania, budynki i obiekty zbiorowego zakwaterowania i inne zamieszkane pomieszczenia. W ramach spisu zebrano dane obejmujące: charakterystykę ludności pod względem rozmieszczenia terytorialnego, struktury demograficznej, ekonomicznej i edukacyjnej, migracje, charakterystykę etniczno-kulturową, skład i strukturę gospodarstw domowych oraz opis budynków i mieszkań. NSP 2011 był również nowatorski ze względu na metodykę zbierania danych. Zastosowano metodę mieszaną, polegającą na wykorzystaniu w pierwszym rzędzie danych z systemów informacyjnych administracji publicznej. W dalszej kolejności źródłami danych były: samospis internetowy, wywiad telefoniczny prowadzony przez ankietera statystycznego oraz wywiad realizowany przez ankietera terenowego, rejestrowany na przenośnym urządzeniu. Zastosowane narzędzia i przyjęte nowoczesne rozwiązania informatyczne pozwoliły na szybkie i wieloprzekrojowe opracowanie wyników.
Od 1 kwietnia – spisujemy się przez internet, bo #LiczysięKażdy!
R.Poradowski
